حاجی علی‌اکبر بسملشیرازیبِسمل شیرازی، حاجی علی اکبر، شاعر و مؤلف قرن سیزدهم، ملقب به نوّاب و متخلص به بسمل است. ۱ - زندگینامه بسمل شیرازینیاکانش در روزگار نادرشاه (حک :۱۱۴۸ـ۱۱۶۰) از اصفهان به شیراز کوچیدند [۱]
علی اکبر بن آقاعلی بسمل شیرازی، تذکره دلگشا، میکروفیلم ش۳۸۴۰ کتابخانه ملک.
[۲]
رضاقلی بن محمد هادی هدایت، تذکرة ریاض العارفین، ج۴، ص۱۸۲، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش).
او در ۱۱۸۷ در شیراز به دنیا آمد [۳]
محمدحسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، ج۱، ص۴۵۲، تهران۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
[۴]
حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۹۳۸، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۵]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۸).
پدرش آقاعلی نقیب، و عمویش آقابزرگ، مدرّس مدرسه حکیم ، از مدارس قدیمی شیراز، بود، [۶]
رضاقلی بن محمد هادی هدایت، تذکرة ریاض العارفین، ج۴، ص۱۸۲، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش).
[۷]
رضاقلی بن محمد هادی هدایت، تذکرة ریاض العارفین، ج۱، ص۴۱۰، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش).
بسمل، در مدرسه حکیم، علوم دینی، ادبیات، فلسفه و منطق و ریاضیات آموخت [۸]
علی اکبر بن آقاعلی بسمل شیرازی، تذکره دلگشا، گ خاتمه، میکروفیلم ش۳۸۴۰ کتابخانه ملک.
و در نوشتن خطِ شکسته مهارت یافت، [۹]
محمدحسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، ج۱، ص۴۵۳، تهران۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
[۱۰]
عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، نگارستان دارا، ج۱، ص۷۰، ج۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز۱۳۴۲ش.
[۱۱]
محمود میرزا قاجار، سفینة المحمود، ج۲، ص۵۰۸، ج۲، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ ش.
سپس به خدمت حسینعلی میرزا (متوفی۱۲۵۱)، پنجمین پسر فتحعلی شاه (حک:۱۲۱۲ـ۱۲۵۰)، در آمد [۱۲]
عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، نگارستان دارا، ج۱، ص۷۰، ج۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز۱۳۴۲ش.
[۱۳]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص۳۴۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۸).
[۱۴]
رضاقلی بن محمد هادی هدایت، تذکرة ریاض العارفین، ج۴، ص۱۸۲، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش).
و نزد او چنان تقرب یافت که داماد وی و ملقب به نوّاب شد. [۱۵]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص۳۴۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۸).
مدتی نیز به مصاحبت صوفیان درآمد. [۱۶]
علی اکبر بن آقاعلی بسمل شیرازی، تذکره دلگشا، میکروفیلم ش۳۸۴۰ کتابخانه ملک.
او در ۱۲۶۳در گذشت و در جوار امامزاده میرسید محمد در شیراز به خاک سپرده شد. [۱۷]
حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۹۳۹، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۱۸]
احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۱، ص۷۵۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۹]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص۳۴۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۸).
۲ - آثار بسملآثارش عبارت‌اند از: دیوان ، شامل اقسام شعر فارسی و عربی. از دیوان او دو نسخه خطی به شماره‌های ۵۲۸۴ و ۵۵۴۴ در کتابخانه ملک موجود است: نسخه‌ای به نام «حسامیه» برای حسام السلطنه (متوفی۱۲۹۹)، پسر عباس میرزا، و نسخه‌ای حاجی علی اکبر بسمل شیـرازی نمونه‌ای از خط بسمـل شیرازی برای حسینقلی خان (متوفی۱۲۱۸)، در دوران فرمانرواییش در یزد [۲۰]
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۳، ص، تهران۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
یک مجموعه کامل خطی از آثار او به شماره ۲۹۹۹ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود؛ [۲۱]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج۱۰، ص۱۹۲۱، ۱۳۴۰ ش.
شرح سی فصلِ خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷ـ۶۷۲) در نجوم که در ۱۲۳۰ به نام فتحعلی شاه تألیف کرده است؛ [۲۲]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج۱۰، ص۱۹۲۸، ۱۳۴۰ ش.
[۲۳]
محمدنصیر بن جعفر فرصت، آثار العجم: در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس، ج۱، ص۲۴۴، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
تذکره دلگشا (تألیف در ۱۲۳۷)، شامل یک گلزار در شرح حال شاعران عهد مؤلف، چند گلبن درباره تاریخ و بناها و باغها و مشاهیر شیراز، دو بوستان یکی درباره فتحعلی شاه و پانزده تن از افراد خاندان او و دیگری درباره ۱۵۷ شاعر، یک خاتمه در شرح احوال مؤلف، و پیوستی درباره زلزله کازرون و شیراز؛ [۲۴]
چارلز آمبروز استوری، «تذکرة شعرا»، ج۱، ص۲۳۴، ترجمة تقی بینش، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال۷، ش۱ (بهار ۱۳۵۰).
[۲۵]
احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۲۶، تهران ۱۳۶۳ ش.
تُحفَةُ السَّفَر لِنورِ البَصَر، در معانی و بیان و بدیع فارسی که آن را به نام فرزندش تألیف کرده و در ۱۲۴۴ به پایان رسانده است؛ [۲۶]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج۱۰، ص۱۹۲۹، ۱۳۴۰ ش.
[۲۷]
محمدنصیر بن جعفر فرصت، آثار العجم: در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس، ج۱، ص۲۴۴، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
ذَخیرةُ النَّجاة فی میراثِ الاموات، که آن را در ۱۲۴۷ به نام حسینعلی میرزای قاجار تألیف کرده است. [۲۸]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج۱۰، ص۱۹۲۸، ۱۳۴۰ ش.
فسائی [۲۹]
حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۹۳۹، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش.
و معصوم علیشاه [۳۰]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص۳۴۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۸).
و رکن زاده آدمیت [۳۱]
محمدحسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، ج۱، ص۴۵۴، تهران۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
از اثری به نام سَفینةُ النَّجاة نام برده‌اند که احتمالاً همان ذخیرة النجاة است؛ نُورالهِدایة فی اثباتِ الرِّسالة، در کلام، که آن را به خواهش دانشمندی مسیحی تألیف کرده است؛ [۳۲]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج۱۰، ص۱۹۲۸، ۱۳۴۰ ش.
[۳۳]
محمدنصیر بن جعفر فرصت، آثار العجم: در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس، ج۱، ص۲۴۴، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
۳ - قصد بسمل بر تألیف چهارده جلد کتابحاشیه بر تفسیر بیضاوی ؛ حاشیة مدارک، در فقه ، که حاشیه‌ای است بر شرایعِ سید شمس الدین محمد (متوفی ۱۰۰۹)، از شاگردان احمد اردبیلی؛ تفسیر فارسی قرآن کریم؛ بَحرُاللّئالی، درباره چهارده معصوم علیهم‌السلام از زمان ولادت تا رحلت ایشان. او قصد داشته است که این کتاب را در چهارده جلد تألیف کند اما فقط تا اواسط جلد نهم را تألیف کرده و پیش از اتمام درگذشته است [۳۴]
احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۱، ص۷۵۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
یک مجلد از این کتاب در شرح حالات امام صادق علیه‌السلام و تاریخ و امرای معاصر ایشان (در ۱۳۱۷ ش، در شیراز) و مجلدی دیگر در شرح زندگانی امام موسی کاظم علیه‌السلام (در ۱۳۲۰ ش، در شیراز) به چاپ رسیده است؛ [۳۵]
خانبابا مشار، ج۴، ستون۵۲۸ ـ۵۲۹، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران۱۳۴۰ـ ۱۳۴۴ش.
شرح لمعه دمشقیه ؛ اندرزنامه که آن را برای فرزندانش تألیف کرده است؛ [۳۶]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج۱۰، ص۱۹۲۹، ۱۳۴۰ ش.
اِثباتُ الواجب تعالی، در اثبات خداوند ؛ [۳۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۱۰۵، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و رساله قبله.۴ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) چارلز آمبروز استوری، «تذکرة شعرا»، ترجمة تقی بینش، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال۷، ش۱ (بهار ۱۳۵۰). (۳) علی اکبر بن آقاعلی بسمل شیرازی، تذکره دلگشا، میکروفیلم ش۳۸۴۰ کتابخانه ملک. (۴) دانشگاه تهران کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج۱۰، ۱۳۴۰ ش. (۵) محمدحسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش. (۶) محمدنصیر بن جعفر فرصت، آثار العجم: در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش. (۷) حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش. (۸) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۹) محمود میرزا قاجار، سفینة المحمود، ج۲، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ ش. (۱۰) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران۱۳۴۰ـ ۱۳۴۴ش. (۱۱) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۸). (۱۲) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، نگارستان دارا، ج۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز۱۳۴۲ش. (۱۳) احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش. (۱۴) رضاقلی بن محمد هادی هدایت، تذکرة ریاض العارفین، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش). (۱۵) رضاقلی بن محمد هادی هدایت، مجمع الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ش ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حاجی علی‌اکبر بسمل‌شیرازی»، شماره۱۳۵۴. |